ქართული ეკლესიის დასავლური ორიენტაცია შუა საუკუნეებში / Western orientation of the Georgian Church in the Middle Ages

ბექა ჭიჭინაძე/Beqa Chichinadze

,,ბრწყინვალედ დღესასწაულობს ჰრომი, ევროპი და ყოველი სოფელი დასავლისაჲ ქადაგებს ღუაწლთა შენთა სანატრელო ილარიონ და იშუებენ საჴსენებელსა შენსა ღირსო"

(ილარიონ ქართველისადმი მიძღვნილი ძველქართული საგალობელი)

წინამდებარე წერილში ძირითადად განვიხილავ ნაკლებად ცნობილ წყაროებს (სიმეონ პღნძაჰანქელი, იკოდომოპულოსი, ჰეიტონი, ალბერიხი, ავგუსტინელთა მონასტრის ანალები...), შესაბამისად, მკითხველი უფრო მრავალფეროვან, საინტერესო და მოულოდნელ სურათს იხილავს.
პირველყოვლისა მოკლედ შევეხები საქართველოს ეკლესიის ყველაზე დიდი მოძღვრის - გიორგი მთაწმინდელის ლათინური სარწმუნოებრივი მრწამსის საკითხს, რომლის მიფუჩეჩებაც ბოლო დროს კონფესიური ნიშნით ტენდენციური მკვლევრების მთავარ ამოცანად იქცა. აქ ბევრს არ ვილაპარაკებთ იმ საყოველთაოდ ცნობილი მოვლენის შესახებ, რომ გიორგი მთწმინდელმა თვით ბიზანტიის იმპერატორის წინაშე სამოციქულო მოძღვრების ყველაზე ერთგულ მცველად რომის ეკლესია გამოაცხადა. ჩვენი განხილვის მთავარი საგანი იქნება ის დიდმნიშვნელოვანი გარემოება, რომ სწორედ მაშინ, როდესაც სულიწმიდის გამომავლობის საკითხზე ბერძნები და ლათინები სასტიკად დავობდნენ, მან თარგმნა ,,ათანასეს სიმბოლო", სადაც სულიწმიდა ძისაგან გამომავლად იყო მიჩნეული. ე. ი. გადმოცემული იყო ლათინური პნევმატოლოგიური ფორმულა: ,,სული წმიდაჲ მამისაგან და ძისა, არა შექმნით, არცა დაბადებით, არცა შობით, არამედ გამოსლვით" (კოჭლამაზაშვილი,1999:157). თუკი კათოლიკე ეკლესიის ეს სწავლება გიორგისთვის ერესი იქნებოდა, ცხადია იგი ტექსტიდან ამ მონაკვეთს ამოიღებდა, როგორც ეს მოგვიანებით გააკეთეს მისი თარგმანის ანტიკათოლიკე რედაქტორებმა.
სინამდვილეში საქართველოს ეკლესიის მნათობი იზიარებდა კათოლიკურ სწავლებას სულიწმიდის არამხოლოდ მამისაგან, არამედ ძისგანაც გამომავლობის შესახებ. ათანასეს მრწამსის თარგმნით კი იგი ცდილობდა საქართველოს ეკლესიისთვის ეჩვენებინა, რომ ეს ეკლესიის ძველი სწავლებაა და არა მწვალებლური სიახლე, როგორც ბერძნები ფიქრობდნენ.
სიმპტომატურია, რომ ბრძოლა გიორგი მთაწმინდელის ამ თარგმანთან მე-18-19-საუკუნიდან დაიწყო.
,,ათანასეს მრწამსის" მე-12- საუკუნის - A65 ნუსხაშიც გიორგ მთაწმინდელის თარგმანი - ,,და ძისა" უცვლელად იქნა გადმოტანილი, მაგრამ სწორედ ეს ადგილი მოგვიანო რედაქტორისგან გადაფხეკილია (იქვე,162). ჩანს, რომ გიორგი მთაწმინდელისა და ტექსტის გადამნუსხავი მე-12-საუკუნის ქართველი მწიგნობრისაგან განსხვავებით ეს მოგვიანო რედაქტორი არ იზიარებდა ამ თვალსაზრისს, ამიტომ ის ტექსტში ამ სწავლების კვალის წაშლასაც შეეცადა.
ათანასეს მრწამსის კიდევ ერთ სხვა ქართულ ნუსხაში მე-19-საუკუნის სხვა ანტიკათოლიკე რედაქტორს თარგმანისთვის - ,,და ძისა", მიუწერია - ,,არა და ძისა ! „
თუ გიორგი მთაწმინდელის თარგმანის უძველეს, მე-11-საუკუნის ნუსხებში ,,და ძისაგან" უცვლელადაა შენარჩუნებული ( A584,245r. Jer.151,45r), მე-18-19- საუკუნის ყველა ნუსხაში ეს ადგილები უკვე ამოშლილია, ამგვარად, მოგვიანო ხანის ანტიკათოლიკე რედაქტორები ფხაჭნიდნენ და შლიდნენ საქართველოს ეკლესიის ისტორიიდან კათოლიკე ეკლესიასთან ერთობის მტკიცებულებებს, ამავე წმენდის ფარგლებში მე-13-14- საუკუნის ქართული დიპტიქებიდან შლიდნენ პაპსაც...
ყოველივე ამის შემდეგ შეიძლება დავასკვნათ: ქართული სახელმწიფოს ერთიანობისა და ძლიერებისას, როდესაც ქართველი მამები თარგმნიდნენ სოლიდურ საღვთისმეტყველო ლიტერატურას, გააჩნდათ თეოლოგიის უამრავი სასწავლო ცენტრი (მაღალაშვილის სახარების მინაწერი მხოლოდ ერთ, მთიან ეპარქიაში შვიდ ასეთ სასწავლებელზე საუბრობს). საქართველოს ეკლესიას გააჩნდა საკუთარი პოზიცია რომის ეკლესიასთან მიმართებით, მაგრამ ქვეყნის პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული დაცემის შემდეგ ჯერ ბერძნული, შემდეგ კი განსაკუთრებით რუსული ანტიკათოლიკური პროპაგანდის გავლენით საქართველომ უარი თქვა თავისი საუკეთესო შვილების და ეკლესიის დიდი ქართველი მოძღვრების ისტორიულ არჩევანზე - ერთობაზე კათოლიკე ეკლესიასთან. საქართველოსთან აქტიური ურთიერთობის პირველივე ეტაპზე რუსეთმა დაიწყო ბრძოლა საქართველოში მრავლად მყოფ კათოლიკე მისიონერებთან, ჯერაც ლევან დადიანთან გამოგზავნილი რუსი ელჩი - ზახარევი შეუდგა ანტიკათოლიკურ პროპაგანდასა და დეზინფორმაციის გავრცელებას, ქვეყნის დაპყრობის შემდეგ კი რუსეთმა საქართველოდან კათოლიკე მისიონერები გააძევა, რადგანაც რუსეთის მიზანი საქართველოს საეკლესიო იზოლაცია იყო და არის.
მე-13-საუკუნის საქართველოს ეკლესიის ერთ-ერთი გამორჩეული სომეხი მოძღვარი იყო - სიმეონ პღნძაჰანქელი (სავარაუდოდ პეტრიწის ფილოსოფოსიური თხზულებების სომხურად მთარგმნელი სიმეონი), რომელიც სომხეთში დიოფიზიტობის პროპაგანდას ეწეოდა, იგი პღნძაჰანქის მონასტერში მოღვაწეობდა, რომელიც საქართველოს ეკლესიის მნიშვნელოვანი კერა იყო სომხეთში, (,,პღნძაჰანქის წინამძღვრის" წოდებას სომხებიც კი ქართულად გადმოსცემდნენ /სტეფანოსი - ,,სისაკანის სახლის ისტორია/").
დაახლოებით 1213-წელს შექმნილ ანტიმონოფიზიტურ შრომაში სიმეონი სომხური მონოფიზიტური ეკლესიის დიდ დანაშაულად მიიჩნევდა თვითიზოლაციას ხუთი დიდი სამოციქულო საყდრისაგან - რომის, კონსტანტინეპოლის, ანტიოქიის, ალექსანდრიის, იერუსალემის). („Ոչ սու ասում. Չորրորդին, վասն զի ի Հինդ ենհամաշխարհական և առա Քելական եկեղեն դե ացն՝ iոար են ևԳունին ձեռնադրութիւնն Վ.ասն զիԼանցաոր և եղեն աւանդութեանց Նոցին և յանդիմանին չիւրեանց ղըՐոյն, զոր օր ընդ օրէ ընթանուն։ Լասն զի Գրիգոր Պարթևն Հայոց իԿեսարի Կապադոկացւոցն էառ զձևս Նադրու թիւն և զմեռոնն...").
ამდენად, საქართველოს ეკლესიის ამ მოძღვრის აზრით ეკლესიისთვის უპატიებელი დანაშაულია იზოლაციონიზმი. სიმეონი ამ შემთხვევაში არა კერძო მოსაზრებას, არამედ განსახილველი ხანის ქართული ეკლესიის ოფიციალურ პოზიციას გამოხატავდა, რომელიც კიდევ უფრო მკაფიოდაა ასახული საქართველოს ეკლესიის მთავარი ავტორიტეტების - ათონელების ქმედებაში:
ბერძენი ბერის - გრიგოლ იკოდომოპულოსის წერილი ოხრიდის მთავარეპისკოპოს დიმიტრიოსს
1217 - წელი
,,ქართველები არ შეეწიგააღმდეგნენ ლათინთა ძალას როგორც მართებდათ და სამარცხვინოდ დაემორჩილნენ მათ, თავისი ნებით მივიდნენ თესალონიკში კარდინალთან, პაპის ნებას დაემორჩილნენ და შეასრულეს სიმბოლური ჟესტი - ლათინებს ხელზე ხელი დაადეს და ასე განეშორნენ ბერძნებს"
ამდენად, საქართველოს ეკლესია მზად იყო შეენარჩუნებინა ურთიერთობები რომის ეკლესიასთან თუნდაც ბერძნებთან ურთიერთობების გაწყვეტის ფასად.
იკოდომოპულოსისგან ამ რიტუალის აღწერა - როგორ ადებენ ლათინთა ხელზე ხელს საქართველოს საუკეთესო შვილები - ათონელები - არის ბრწყინვალე სურათ-ხატი ძველი საქართველოს ევროპისაკენ სწრაფვისა
საქართველოს ეკლესიის სხვა დიდი მამა, არსენი საფარელი სომხურ ეკლესიას ადრე ოთხ საპატრიარქო საყდართან - რომთან, კონსტანტინეპოლთან, ალექსანდრიასთან და იერუსალიმთან ურთიერთობის გაწყვეტას საყვედურობდა, რადგანაც მისი აზრით ანტიოქიის პატრიარქი მწვალებელი იყო. პაპის მწვალებლად მიჩნევის შემთხვევაში ქართულ ეკლესიას შეეძლო დიპტიქიდან ისიც ისევე ამოეშალა, როგორც განხილულ შემთხვევაში ანტიოქიის პატრიარქი, მაგრამ ეკლესიის მამები საქართველოში იზიარებდნდნ ქართული ეკლესიის მთავარი ავტორიტეტის - გიორგი მთაწმინდელის თვალსაზრისს, რომ მოციქულთა სწავლების ყველაზე ერთგულ დამცველად რომის ეკლესია რჩებოდა. ამიტომ არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ ისეთ ოფიციალურ ტექსტებშიც კი, როგორიც სამეფო სიგელებია, ბერძნებისაგან განსხვავებით ქართველებს დიპტიქიდან პაპი არ ამოუშლიათ, როგორც ეს შეგვიძლია ვნახოთ წმინდა თამარის 1189-წლის სიგელში. თამარის საქართველოში არსებული სწორედ ეს განწყობა აისახა სიმეონთანაც, რომელიც საეკლესიო იზოლაციონიზმს ეკლესიის ბუნებასთან შეუთავსებელ, უპატიებელ დანაშაულად თვლის.
მე-14-ს.ში ევროპაში პოპულარული იყო კათოლიკე სომეხი ბერის - ჰეიტონის შრომები, აღმოსავლურ საკითხებში მან პაპს არაერთი რჩევა მისცა, ყურადსაღებია, რომ ერთ-ერთ მათგანში იგი ქართველებს მართლმორწმუნეს უწოდებს:
,,თქვენმა უწმინდესობამ ქართველთა (ეს ქრისტიანი [ხალხია] და შესაძლოა ყველა სხვა ერზე მეტად ერთგულებენ წმინდა მიწის სიწმინდეთა მომლოცველობას) მეფეს მისწეროს დაეხმაროს და შეეწიოს
მომლოცველებს, რათა მათ კვლავაც მოილოცონ წმინდა მიწა. ჭეშმარიტად მწამს, ღვთისა და თქვენი უწმინდესობის ღვთისმოსავობის გულისთვის, ისინი თქვენს ნაბრძანებს აღასრულებენ, ვინაიდან მართლმორწმუნე ქრისტიანები არიან და ძალმოსილნიც, მამაცი
მებრძოლები და სომხეთის მეზობლად ცხოვრობენ" (გვანცა ევანისელის თარგმანი).
თუკი სიმეონი კარგად გამოხატავდა ქართული ეკლესიის დამოკიდებულებას კათოლიკე ეკლესიისადმი - იგი ხუთ, მაშასადამე რომის პირველსაყდართანაც კავშირის აუცილებლობაზე საუბრობს. მეორე სომეხი მოძღვარი, კათოლიკე ჰეიტონი ამჯერად უკვე კათოლიკე ეკლესიის დამოკიდებულებას ასახავს ქართული ეკლესიისადმი, როდესაც ქართველ ქრისტიანებს მართლმორწმუნეებს უწოდებს, ის აქ აგრძელებს კათოლიკური ეკლესიის ტრადიციულ ურთიერთობებს საქართველოს ეკლესიასთან.
მე-13-ს-ში ალბერიხი წერს, რომ კარდინალმა პელაგიუსმა გაგზავნა მოციქულები ,,ქართველთა ქვეყანაში, რომელნიც არიან კათოლიკეები" (Howorth,1889:362), წინა წერილში კი ჩვენ მოვიხმეთ პაპ ჰონორიუს მესამის 1220-ანი წლების მრგვლივმოსავლელი ეპისტოლე ბედფორდშირის ავგუსტინელთა მონასტრის ანალებიდან, რომელშიც პაპი ქართველებს ასევე კათოლიკეებად მიიჩნევდა. ამ წყაროს განსაკუთრებული ღირებულება იმაშია, რომ ქართველთა კათოლიკეობის შესახებ აქ არა ცალკეული ავტორი, არამედ თავად კათოლიკური ეკლესიის მეთაური საუბრობს. მეორეს მხრივ კი სახეზეა ამავე პერიოდის მრავალი ქართული სამეფო და საკათალიკოზო გუჯარი, რომელთა დიპტიქებიდანაც ჩანს, რომ ქართულ ეკლესიას ბერძნულისაგან განსხვავებით რომთან კავშირი არ გაუწყვიტავს. შესაბამისად, სულიერი კავშირი კათოლიკურ და ქართულ ეკლესიებს შორის ვლინდებოდა არამხოლოდ კერძო პირებს შორის, არა მხოლოდ ცალკეულ შემთხვევებში, არამედ ორმხრივ ოფიციალურ დონეზეც.

Western orientation of the Georgian Church in the Middle Ages

Greatly celebrated Rome, Europe and the whole West preaches on your merits Blessed Hilarion and rejoices in your commemoration day, worty

(Old Georgian hymn of St. Hilarion Georgian)

In the articleI mainly discuss lesser-known sources (Simeon Pgdzahankeli, Heiton, Alberich, the annals of the Augustinian monastery ...), therefore, the reader will see a more varied, interesting and unexpected information.
First of all, I will discuss the Latin religious beliefs of the great teacher of the Georgian Church - George Mtatsmindeli because some researchers try to hide this.
We will not talk much here about the well-known fact that George himself proclaimed the Church of Rome to be the most faithful defender of the apostolic doctrines before the Byzantine emperor.
While the Greeks and Latins were arguing about the descent of the Holy Spirit, George translated into Georgian - "The Symbol of Athanasius", where the Holy Spirit was considered to come from the Son, i.e. the Latin pneumatological formula was described - ,,The Holy Spirit from the Father and from the Son".
If this doctrine of the Catholic Church was a heresy for George, obviously he would have removed this passage from the text, as did the anti-Catholic editors of his translation.
In fact, the great father of the Georgian Church believed in the doctrine of the Catholic Church about the descent of the Holy Spirit not only from the Father but also from the Son.
It is symptomatic that the struggle with this translation of Giorgi began in the 18-19th century.
The 12th-century A65 manuscript of the "Symbol of Athanasius" - George's translation - "and from the Son" was still written, but this place has been removed by the later editor (162), This later editor was anti-Catholic, so he tried to erase traces of this doctrine in the text.
In another Georgian manuscript of the symbol of Athanasius, the 19th-century anti-Catholic editor made a note with the translation of Giorgi Mtatsmindeli - "and from the son" - "not from the son!".
If in George's oldest, 11th-century manuscripts it says "and from the Son" (A584,245r. Jer.151,45r), all other manuscripts of the 18th-19th centuries have already been removed this place in the text, at the same time the Pope was removed from the Georgian diptychs of the 13th-14th centuries ...
After all we can conclude the following: During the unity and strength of the Georgian state, when the Georgian Fathers translated many theological literatures, had numerous theological centers (the Maghalashvili Gospel inscription speaks of seven such schools in one diocese), the Georgian Church had its own position on the Church of Rome, but after the political and cultural fall, Influenced first by Greek and especially Russian anti-Catholic propaganda, Georgia rejected the historic choice of its best clergy of the Church - unity with the Catholic Church.
At the beginning of its relations with Georgia, Russia started struggle with the Catholic missionaries in Georgia, the Russian ambassador - Zakharev, started anti-Catholic propaganda, and after the conquest of Georgia, Russia expelled the Catholic missionaries from Georgia, because Russia's goal was and is the ecclesiastical isolation of Georgia.
Simeon Pghdzahankeli (probably Simeon, the Armenian translator of Petritsi's philosophical works), a prominent Armenian priest of the 13th-century Georgian Church, who preached Diophysitism in Armenia, In the antimonophysical work created around 1213, he considered it the primary crime of the Armenian Monophysite Church to have severed ties with the five great apostolic churches (Rome, Constantinople, Antioch, Alexandria, Jerusalem).
(Ոչ սու ասում. Չորրորդին, վասն զի ի Հինդ ենհամաշխարհական և առաՔելական եկեղեն դե ացն՝ iոար են ևԳունին ձեռնադրութիւնն Վ.ասն զիԼանցաոր և եղեն աւանդութեանց Նոցին և յանդիմանին չիւրեանց ղըՐոյն, զոր օր ընդ օրէ ընթանուն։ Լասն զի Գրիգոր Պարթևն Հայոց իԿեսարի Կապադոկացւոցն էառ զձևսՆադրու թիւն և զմեռոնն...).
Thus, the Georgian Church considers isolationism to be a great crime for the universal Church of Christ, that is why the Georgian priests of Athon, who were the main authorities of the Georgian Church, recognized the supremacy of the Pope, which infuriated the Greeks.

Greek monk - Gregory Icodomopoulos's letter to Archbishop Dimitrios of Ohrid 1217 - year:

"The Georgians did not oppose the Latins and disgracefully obeyed them. They voluntarily went to Thessalonik with the Cardinal, obeyed the Pope's will and performed a symbolic gesture - they (Latin and Georgian) put their hands on each other and thus separated themselves from the Greeks."
Another great priest of the Georgian Church, Arsen Safareli, had earlier rebuked the Armenians for severing ties with the only four great patriarchates - Rome, Constantinople, Alexandria and Jerusalem, because he believed that the Patriarch of Antioch was a heretic, if the Pope was considered a heretic, the Georgian Church could have removed him from the diptych as he had before the Patriarch of Antioch, but the Church Fathers in Georgia, like George Mtatsmindeli, thought that the Church of Rome was the greatest defender of the apostolic doctrine.
Therefore, even in official texts such as royal documents, unlike the Greeks, the Georgians did not remove the Pope from the diptych, as we can see in the 1189 document of Queen Tamar, this position in Georgia in the time of Tamar was reflected in the work of Simeon Pghdzahankeli, where he considers isolationism to be the unforgivable crim.
The works of the Armenian Catholic monk Heiton were very popular in Europe in the 14th century, he gave a lot of advice to the Pope on Eastern issues, interestingly, in one of them he says that Georgians have the right faith.
Simeon is a good example of the attitude of the Georgian Church towards the Church of Rome - he speaks of the need for union with the five great Apostolic Churches, including the Church of Rome, another Armenian priest, Catholic Heyton, is a good example of the Catholic Church's relationship with the Georgian Church, because this Catholic monk, like the Catholic Church, believes that Georgians have the right faith.
But relations between the Catholic and Georgian Churches were not just relations between individuals.
In the 13th century, Alberich notes that Cardinal Pelagius sent apostles to "the land of the Georgians, who are Catholics" (Howorth, 1889: 362).
In a previous letter, we quoted Pope Honorius III's 1220s epistle from the annals of the Augustinian convent in Bedfordshire, in which the pope considered Georgians to be Catholics.
The special value of this excellent source is that here not a separate author speaks about the Catholicism of the Georgians, but the head of the Catholic Church himself, In addition, there are many documents of Georgian Patriarchs and Kings of this period, where the pope has not been removed from the diptych, therefore, the spiritual connection between the Catholic and Georgian Churches was official.